Recycling:
Elke week wordt er in de synagoge een deel uit Tora gelezen en wordt er commentaar op geleverd: klassieke interpretaties door geleerden en rabbijnen maar ook door anderen. In 1995 werd ik gevraagd om wat te schrijven over de sidra van die week die ook deze week (week van 12 februari 2018) weer wordt gelezen.
Column gepubliceerd in NIW februari 1995 in de serie: Sidra van een leek.
Over Troema (Sjemot-Exodus 25/26/27:1-19)
‘Is er dan niets meer heilig?’
De minutieuze beschrijving van de voorbereidingen voor de Bouw van de Ark van het Verbond zijn een waar festijn voor de zinnen. Zoals een fraai recept je kan doen watertanden, zo wordt door de opsomming van Egyptisch linnen, allerlei kleuren wol, kleden van geitehaar, ramsvellen, dolfijnhuiden, fijn leer, koper, goud, zilver, brons, onyx, lapis lazuli, kruiden, olie en acaciahout, een beeld opgeroepen van rijkdom en esthetiek. En dit alles krijgt een bijzondere waarde omdat het giften zijn van ‘everyone whose heart so moves him’, het zijn uit het hart geschonken aardse goederen om het heiligste der heiligen een woonplaats te bieden, een geheiligde plek. Dat wat niet te vatten is, waarvan geen beeld kan bestaan, krijgt hierdoor een aardse omhulling waarbinnen zich het onuitsprekelijke, het uiteindelijke geheim bevindt. Het geheim is dus een lege ruimte, maar met een lading die sterker is dan die van welke energiebron ook. Hier is de aanwezigheid van de Eeuwige zelf. Door een ruimte te heiligen, als uitdrukking van iets dat niet waarneembaar is, werden primitieve voorstellingen voorgoed naar het rijk der afgodendienst verwezen. Er werd hiermee vooruitgelopen op moderne natuurwetenschappelijke bevindingen die ook over de oergrond van het bestaan in bijna religieuze termen spreken omdat normaal, alledaags spraakgebruik, laat staan het personifiëren of anderszins verbeelden, tekortschiet.
Maar onze woorden en gedachten willen zich toch ergens aan hechten. Wij gaan niet naar het graf van een van onze dierbaren omdat wij denken dat die persoon daar nog aanwezig is, maar omdat wij op die plek gemakkelijker verbinding kunnen leggen tussen het aardse en het onuitsprekelijke. Het geheim van de dood is daar beter te benaderen dan op de tramhalte van lijn 2. Doordat meerdere mensen dat daar doen, wordt de begraafplaats een plek met lading, een geheiligde plek.
Net zo is de Ark van het Verbond zowel een symbool van de Eeuwige en ook niet. Zij helpt ons door haar tastbaarheid. Zij is een omhulling gemaakt van het beste wat de aarde te bieden heeft: materie uit het hart geschonken, voor wat uiteindelijk onvoorstelbaar is.
Maar de Ark van het Verbond is er niet meer. Wij moeten het nu doen met de herinnering eraan en de zinnelijke beschrijving ervan in Sjemot of met de fantasie van Harry Mulisch in zijn boek De ontdekking van de hemel, of met wetenschappelijke en semi-wetenschappelijke verhalen over de mogelijke verblijfplaats van de Ark. Volgens een van die verhalen bevindt de Ark zich nu in Ethiopië. Op een televisie-documentaire hierover zag ik een oude man, de wachter van de Ark, voor een oud gebouwtje staan waarbinnen de Ark zich nog steeds zou bevinden. Zo geheim is de Ark dat wij zelfs haar omhulling niet mogen zien. De Ethiopische wachter stond, kwetsbaar en ongewapend ervoor. Ik stelde mij voor dat op een plek in Amsterdam een oude man voor een vervallen huisje zou staan waarbinnen zich een Geheim bevond. Hoelang zou de man zo kunnen staan? Een uur, een dag? Het moderne levensgevoel verdraagt geen geheimen. Het parasiteert op de permanente onthulling, het openbaar maken niet alleen van negatieve geheimen (wandaden), maar ook van geheimen die juist hun kracht onlenen aan het feit dat zij onuitsprekelijk zijn en omzichtig dienen te worden benaderd. Een oude man in Nederland zou, zodra men er lucht van zou hebben gekregen dat hij een geheim bewaakte, zijn leven niet meer zeker zijn. Bruut zou hij door onverlaten opzij worden geschoven, zijn sleutel zou hem worden ontfutseld en de heilige ruimte zou worden betreden. De bruten zouden verbaasd staan te kijken als zij, in plaats van eer schat, een tastbaar juweel of een som gelds, ‘niets’ zouden vinden. Uit woede zouden zij het huisje vernielen, de oude man mishandelen en misschien zelfs doden omdat zij zouden denken dat zij bedrogen zijn.
Ik maak mij zorgen over het geheim en de heiligheid. ‘Is er dan niets meer heilig?’, heette een lezing van Salman Rushdie. Ik ben bang van niet. De moderne westerse cultuur heeft geen boodschap aan geheim en heiligheid en dat zal het uiteindelijk de das omdoen. De redding zou kunnen liggen in de kunst van het abstraheren, het geheim en de heiliging in je ziel bewaren, de weinige plekken die lading hebben te bewaken, en het beeld van die man in Ethiopië in je hart te koesteren. Moge de Altijd Aanwezige hem beschermen.
Daniel van Mourik
