Eerder gepubliceerd op 16-4-2013 op de blogsite van ATRIA – Kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis door Ineke van Mourik (bibliothecaris).
De beroemde boekhandel Shakespeare & Company in Parijs die in 1919 werd opgericht door Sylvia Beach, daarna werd voortgezet door George Whitman tot 2011, is nu in handen van zijn dochter Sylvia Beach Whitman.
Als reiziger kan ik er blij mee zijn, het virtuele boek. Ik kan een vederlichte bibliotheek in mijn rugzak meenemen, maar behalve met de woorden kan ik er nooit zo’n diepe affiniteit mee krijgen als met een gedrukt boek. Het is geen nostalgie die mij drijft tot deze opmerking, maar lijfelijke ervaring. In een gedrukt boek krijgen de woorden een huis. Een villa, landgoed, middle class of arbeiderswoning, maar een woning. Een tastbaar huis met zijn eigen geur en naarmate de behuizing meer wordt bewoond en aangeraakt, krijgt deze zijn eigenaardigheden: ezelsoren, aantekeningen in de kantlijn, onderstrepingen, koffie en etensvlekken, bewaarplaats van veertjes, gedroogde bloemen, krantenknipsels, foto’s en andere geheimzinnige achtergelaten boodschappen.
Op de dag dat het in Nederland de koudste dag was sinds zevenennegentig jaar (vrijdag 22 maart) was ik op weg naar de boekhandel Shakespeare & Company, een boekhandel pal tegenover de Notre Dame. De kerk had net nieuwe klokken gekregen. Een ervan, Maria, is in het Brabantse Asten gegoten. Voor de Notre Dame was een enorme oplopende tribune gebouwd waarop de toeristen kunnen kijken naar de voorgevel en hun foto’s kunnen maken.
Shakespeare & Company
Sinds eind jaren zeventig bezoek ik de boekhandel Shakespeare & Company regelmatig. In die tijd ondernamen wij, feministische vriendinnen, vaak tochten naar Parijs om plekken te bezoeken waar sporen waren van vrouwencultuur: de Rue de L’ Odéon waar de boekhandels waren van Adrienne Monnier (Les Amis du Livre), de eerste vrouwelijke boekhandelaar van Parijs en Sylvia Beach (Shakespeare & Company), de huizen van Gertrude Stein en Alice B. Toklas in de Rue de Fleurus en van Nathalie Barney in de rue Jacob waar zij salon hielden en wij bezochten natuurlijk hun graven op Père Lachaise en Cimetière de Passy waar altijd gevoelsgenoten uit diverse landen hun bloemen en gedichten kwamen leggen of hadden gelegd.
Een paar dagen voordat ik naar Parijs ging kreeg ik een onweerstaanbare aandrang om naar het Martyrium (een boekhandels in Amsterdam met een prachtige ramsj collectie) te gaan. Mijn hele huis is boek en ik werk in een bibliotheek, wat dreef mij om dan toch te gaan? Toen ik weer naar buiten stapte met onder mijn arm het boek van Jeremy Mercer, Een bed tussen de boeken, over het verblijf van de schrijver in de boekhandel Shakespeare & Company in de jaren negentig, was het duidelijk.
In 1951 opende George Whitman, een excentrieke Amerikaan die de halve aardbol had rondgezworven, in Parijs zijn boekwinkel Le Mistral, maar in april 1964 veranderde hij de naam in Shakespeare & Company als eerbetoon aan Sylvia Beach en haar Engelstalige boekwinkel. Sylvia Beach begon haar beroemde boekwinkel in 1919, sloot hem tijdens de Tweede Wereldoorlog en opende hem daarna niet meer. Haar boekwinkel en tevens uitleenbibliotheek was een plaats waar schrijvers bijeenkwamen en in diezelfde geest bestierde George Whitman tot hij overleed in 2011 op 98- jarige leeftijd zijn boekwinkel. Het nieuwe Shakespeare & Company was niet alleen een winkel, antiquariaat en verzamelplaats van Engelstalige schrijvers maar ook een logeeradres voor vele rondzwervende reizigers (de Tumbleweeds) met weinig geld en soms literaire ambities die tussen de boeken hun bed vonden. Daarvoor moesten zij voldoen aan drie eisen: elke dag een boek lezen, een uur in de winkel helpen en een biografie schrijven van een pagina. Het archief bevat er meer dan 20.000. Whitman ontving beroemde schrijvers als Anais Nin, Henry Miller, Lawrence Ferlinghetti (die zelf een nu nog bestaande boekhandel in San Francisco oprichtte: City Lights), James Baldwin en vele anderen. De boekhandel werd een centrum van literaire activiteiten en licht anarchistische chaos.
De boekhandel als roman
George Whitman noemde zichzelf geen schrijver maar zei over de winkel:
‘I created this bookstore like a man who would write a novel, building each room like a chapter, and I like people to open the door the way they open a book, a book that leads into a magic world in their imagination.’
En dat is deze winkel geworden. Zoals het boek een huis is voor de woorden van de schrijver, zo is Whitmans boekhandel een boek met vele verrassende hoofdstukken geworden. Tijd om weer eens een bezoek te gaan brengen want nu George Whitman er niet meer is heeft zijn dochter, Sylvia Beach Whitman*, de boekhandel overgenomen. Het is vrijdagmiddag en horde na horde jonge toeristen trekken klasgewijs door de winkel. Ik wurm mij naar boven waar de verzameling boeken van Sylvia Beach in een aparte kamer staan en die alleen ter plekke mogen worden gelezen. Een enkeling leest of bladert maar de meesten fotograferen, lopen wat rond en vertrekken dan weer. Shakespeare & Company staat in alle reisgidsen en daar moet je dus zijn geweest. Help! Ik wil eruit. Buiten loop ik naar café Panis op de hoek en nestel mij met het zojuist gekochte boek op het terras.
Ik zie stromen toeristen als een zwerm sprinkhanen richting de Notre Dame trekken om te zien waar katholieken hun geloof beleven en om vanaf de tribune naar de Notre Dame te kijken. Een enkeling zit er om het in steen uitgehouwen boek van de kathedraal te lezen. Ik zie drommen toeristen zich door de nauwe vertrekken van Shakespeare & Company worstelen, de meesten niet om een boek te kopen, maar om te zien hoe mensen vroeger lazen en hoe een excentriekeling deze magische boekenwereld schiep.
‘Be not inhospitable to strangers lest they be angels in disguise’ was George Whitmans motto en dat is nog steeds zo. Alle vreemdelingen zijn welkom. Maar de engelen in vermomming op de linkeroever en de engelen aan de overkant in de Notre Dame zuchten onder het gewicht van de massa’s.
En jij, solitaire reiziger met duizenden boeken in je e-reader, jij hoeft nooit meer een beduimeld en stukgelezen exemplaar op te duiken in achterafwinkeltjes of antiquariaten gehuisvest in bouwvallige panden of in een armeluishotel ergens in de wereld, of je eigen boek te ruilen met een andere reiziger. Je kunt de kast met gratis boeken op de hoek van een straat voorbij lopen.
Maar eenmaal in Parijs ga je misschien toch naar Shakespeare & Company omdat het in de reisgidsen staat als een historische plek van ontmoeting en alternatieve cultuur. Waarschijnlijk maak je er foto’s met je smartphone, maar als je Sylvia Beach, George Whitman en zijn dochter Sylvia Beach Whitman wilt eren, koop dan een boek, bezoek de literaire bijeenkomsten, en koester je in het idee dat je deel uitmaakt van een lange traditie.
* De dochter (geboren in 1981) is vernoemd naar de oorspronkelijke eigenares van Shakespeare & Company, Sylvia Beach (1887-1962).
* De dochter (geboren in 1981) is vernoemd naar de oorspronkelijke eigenares van Shakespeare & Company, Sylvia Beach (1887-1962).
